“Bir balaca məsləhətlər”

Araz Supermarketlər Şəbəkəsi olaraq Uşaqların Beynlxalq Müdafiəsi Gününə özəl uzman həkim psixiatr Aydan İsgəndərzadə ilə birlikdə “Bir balaca məsləhətlər” hazırladıq. Ümid edirik ki, bu məsləhətlər uşaqların inkişafında, davranışlarında, təhsilində və yemək vərdişlərində sizə kömək olacaqdır. 

1. Şəxsiyyətin formalaşmasında uşağın əsas ehtiyacları 

Ailələrin 0-2 yaş dövrünün dəyərini anlamaları, övladlarının şəxsiyyət olaraq ayaqları üstə durmalarının təməli üçün çox vacibdir. Əsas ünsiyyət təməli bu yaş aralığında qoyulur. İki yaşına qədər körpə himayəçisının (əsasən ana) istiliyini, sevgisini və təskinləşdirici yanaşmasını hiss etmək istəyir. Bunu yaşamadıqda həyata qarşı mənfi hisslər inkişaf etdirə bilər. Bunlar arasında "dünya xaotik, qeyri-müəyyən və inamsız bir yerdir", "mən təhlükədəyəm və zəifəm", "mən dəyərsizəm və sevilmirəm”, "dünya təhlükəli bir yerdir" və s. kimi duyğu və düşüncələr baş qaldırır. Himayəçi ilə etibarlı bağlılıq quran biri yaxın münasibətlərdə özünü və hisslərini ifadə etməkdə narahatlıq yaşamır, asanlıqla ünsiyyət qurur. Onlarda həyata qarşı da inam hissi inkişaf edir. İnsanlarla olan ünsiyyət tərzi özümüzə olan baxışımıza da təsir etdiyini bilirik. Etibarlı bağlanan biri özünə qarşı müsbət duyğulara sahib olduğu üçün  həyatlarında olan insanlara da pozitiv duyğular bəsləyir. 

Uşağın əsas tələbləri:

1. Toxunuş: Uşağa diqqət yetirin, davranışını izləyin və ona "afərin, yenidən et" kimi rəy verin, onu qucaqlayın, təşviq edin, tərifləyin və onu isti baxışınızla dəstəkləyin.
2. Güvən: Uşağın sağlamlığına diqqət yetirmək, günlük ehtiyaclarını qarşılamaq, kifayət qədər qida və geyim təmin etmək, təhlükəli vəziyyətlərdən qorumaq lazımdır.
3. Düzən: Uşağa istiqamət vermək, nümunə göstərmək, edə bildiyi və bilmədiyi davranış sərhədlərini göstərmək, birmənalı şəkildə hərəkət etmək.
4. Sosializasiya: Uşağın duyğularını olduğu kimi təyin etmək, ona vaxt vermək, xarici dünya ilə arasında körpü olmaq, nümunə götürəcəyi bir insan olmaq.
5. Duyğuların ifadəsi: Ağrı, həzz, sevinc, həyəcan kimi hissləri oyun və uşaq dünyasına uyğun olan müxtəlif hadisələr yolu ilə aşkar edib onunla tanış etmək.
6. Özünü dəyərli görməsi: Uşağınızı ciddiyə alaraq ona "mən vacibəm, başıma bir şey gəlməsini istəmirlər, məni mən olduğum üçün sevirlər" hiss etməsini təmin eləmək.
Bu ehtiyaclar ödənilmədikdə, uşağa "sən və sənin ehtiyacların vacib deyil" mesajı verilir. Uşaq normal yollarla qarşılanmayan ehtiyaclarını düzgün olmayan yollarla əldə etməyə çalışar. Normal şəraitdə, valideynlərinin diqqətini cəlb edə bilməyən uşaq bəyənilməyən davranışlarla diqqət çəkməyə çalışar. Ailənin uşağa münasibətinin iki əsas element var; sevgi və intizam. Ana və atanın yanaşmasında, bu iki amilin ölçüsü və təyin edilməsi uşağın davranışını böyük ölçüdə müəyyənləşdirir.

2. Etibarlı, tolerant - demokratik ailə münasibəti
Uşağa şərtsiz olaraq sevgi vermək vacibdir. Demokratik valideynlər uşağa bir insan kimi hörmət edirlər. Onlar hər uşağın xoş və naxoş keyfiyyətlərə sahib olduğunu qəbul edir və bacı-qardaşları ilə müqayisə etmirlər. Uşağın bacarıqlarını ən yaxşı səviyyədə ortaya qoymasına, özünü reallaşdırmasına imkan verirlər. Sərt qaydalar əvəzinə prinsiplər gətirir, bu prinsiplərin səbəbini izah edirlər. Uşağın öz intizamını inkişaf etdirməsini hədəfləyir. Belə bir yanaşma gələcəkdə məsuliyyətli uşaqların böyüməsini təmin edir. Sərhədlər uşağa öyrədilir və bu sərhədlər daxilində ona söz sahibi olmaq şansı verilir. Müxtəlif məsələlərdə qərar qəbul edərkən uşağın da fikri alınır. Demokratik valideyn münasibətində ər-arvad arasında harmoniya mövcuddur. Belə bir mühitdə böyüyən uşaqlar müstəqil, özünə inamlı, insanlara və ətraf mühitə qarşı yüksək hörmətə sahib və məsuliyyətli bir şəxs olaraq böyüyürlər
3. Bir qadın müəllimdən soruşur: "Uşağımın tərbiyəsinə və təhsilinə nə vaxt başlayım?". Çinli müəllimin verdiyi cavabda gizli bir mesaj vardır: "Uşağınız nə zaman dünyaya gələcək?" deyə soruşur. Qadın təəccüblənərək bildirir ki, "Müəllim, mənim uşağım indi 4-5 yaşındadır". Müəllim həyəcanla qadını qapıya tərəf ötürərək: "O zaman burada nə işin var, onsuz da gecikmisən!" deyir.  Bir çox ailə ibtidai sinifdən başlayaraq uşaqlarının təhsili üçün ciddi büdcə ayırır, lakin uşaqlar üçün ən böyük sərmayə ilk 6 ildə edilməlidir, çünki şəxsiyyət inkişafının yüzdə yetmiş beşi məktəbəqədər dövrdə tamamlanır. Bu dövrlərdən sonra uşağınızın daha yaxşı şəraitdə yaşamasını təmin edə bilərsiniz, ancaq daha sağlam və xoşbəxt, daha özgüvənli və sosial olması üçün verdiyiniz töhfə ildən ilə daha az bəhrə verəcəkdir.

4. Yanlış valideyn münasibətləri uşaqları mənfi davranışa aparan əsas səbəbdir.
Qeyri-sabit münasibət:
Bu valideynlərin hadisələrə reaksiyaları qərarlı deyil. Ailənin içindəki qaydalar və sərhədlər aydın deyil. Valideynlər uşaq böyütməklə bağlı fərqli fikirlərə sahibdirlər və tez-tez övladları qarşısında bir-birlərini tənqid edirlər. Valideynlərdən biri uşağın istəyinə "yox" deyərkən, digəri "hə" deyir və bu uyğunsuz münasibət uşağa mənfi təsir göstərir. Evdəki sərhədlər və qaydalar bəlli olmadığı üçün uşaq tez-tez qərarsızdır. Bu münasibət, uşağın yaxşı ilə pis arasındakı fərqi ayırd etməsi və öz dəyərlərini formalaşdırması üçün böyük bir maneədir. Valideynlərin tutarsız davranışları, qeyri-sabit, nə istədiyini bilməyən, özünə inam problemi olan və doğru ilə yalnışı tapmaqda çətinlik çəkən xüsusiyyətlərə sahib uşaqların böyüməsinə səbəb olacaqdır. Valideynlər uşaq böyütmək üçün ortaq bir məxrəcə gəlməli və uşaqlar olmadıqda bu barədə danışmalıdırlar. 
Həddindən artıq qoruyucu münasibət:
Bu münasibətə sahib olan valideynlər daim narahatdırlar. Buna görə də uşaqlarının üzərinə çox düşürlər. Həmişə övladlarını nəzarətdə saxlamağa və bütün həyatlarını yönləndirməyə çalışırlar. Bu münasibət uşağın özünü kəşf etməsinə və həyatda bir fərd olaraq mövcud olmasına böyük maneələr törədir. Bu münasibət növü olan ailələrdə özünə güvənməyən, təkbaşına qərar verə bilməyən, risk almaqdan çəkinən, ictimailəşmə çətinliyi olan və problem həll etmə qabiliyyəti olmayan uşaqlar yetişəcəkdir. Belə davranış uşağın ailədən ayrılmasına və fərdi olaraq həyatına davam etməsinə mənfi təsir göstərir.
Laqeyd münasibət:
Uşaqların fizioloji və psixoloji ehtiyaclarının ödənilmədiyi, məhdudiyyət və qaydaların olmadığı ailə münasibətidir. Bu münasibəti olan valideynlər övladlarına qarşı laqeyddirlər. Bu münasibət uşağa zehni və fiziki cəhətdən mənfi təsir göstərir. Ailələri tərəfindən diqqətsiz qalan uşaqlarda tez-tez rast gəlinən problemlər arasında danışmaqda və öz fikrini ifadə etməkdə çətinlik çəkən, qidalanma pozğunluqları, zəyif immuniteti, sıx infeksiya xəstəliklərə, ümumi inkişaf problemləri, sosial adaptasiya zəifliyi rast gəlinir. Bu uşaqlarda antisosyal davranışlar, özlərinə və ətraf mühitinə zərər vurma cəhdləri görülə bilər.

Avtoritar münasibət:
Bu cür münasibət göstərən ailələrdə cəza çox tez-tez istifadə olunur. Cəzalar ümumiyyətlə uşağın etdiyi səhvlə nisbətsiz olaraq verilir. Bu münasibətə sahib olan valideynlər uşaqlarını sabit qaydalar çərçivəsində tərbiyə etməyə çalışırlar. Onlarda hər zaman uşağa qarşı bir ittiham olur. Uşağın hissləri, düşüncələri və şəxsiyyəti nəzərə alınmır. Əhəmiyyətli olan yalnız uşağın valideynin müəyyənləşdirdiyi qəliblərdə qalmasıdır. Bu yanaşmaya sahib ailələrdə böyüyən uşaqlarda özünə inam problemlərinə tez-tez rast gəlinir. Uşaq qorxaq və utancaqdır; etdiyi hər davranışdan narahatdır. Evdə çox sayda qayda və sərhəd var Valideynlər istədikləri davranış baş verdikdən sonra mükafat olaraq övladına sevgi göstərir. Uşaq hər zaman təzyiq altında olduğunu hiss edir və belə bir mühitdə özünü tapmaq və sağlam bir şəxsiyyət kimi inkişaf etmək olduqca çətindir.

Həddindən artıq tolerant münasibət:
Bu münasibətə sahib olan valideynlər həyatlarını uşağın istəkləri istiqamətində planlaşdırırlar. Ailədə heç bir qayda və sərhəd olmur, uşaq istədiyini etməkdə sərbəst olur. Bu münasibət uşağın eqoist olmasına, prinsiplərə tabe olmamasına, ictimai həyatda problem yaşamasına və eqosentrik olmasına səbəb olur. Uşaq cəmiyyətə qarışmağa başladığı yaşa çatdıqda ailənin həddindən artıq tolerant münasibətini hamıdan gözləməyə başlayır. Hər kəsin onun istəklərini yerinə yetirməsini, dözümlülük göstərməsini bir zərurət olaraq görür. Bu, onun kənarda qalmasına və cəmiyyətdə yer tapa bilməməsinə səbəb olacaqdır.

5. Övladınızın yemək vərdişləri yetişənə qədər yemək vaxtı mübarizələrdən qaçmaq üçün anlatacağım bu tövsiyələri nəzərə ala bilərsiniz.
1.Uşağınızın iştahasına hörmət edin. Yeməyə məcbur etmək yalnız qida üstündə bir güc mübarizəsinə girməyinizə səbəb olacaq. Bundan əlavə, masadakı bu xoşagəlməz vəziyyət uşağınızın yemək vaxtını narahatlıq və qorxu ilə əlaqələndirməsinə səbəb ola bilər.
2.Hər gün eyni vaxtda yeməyə diqqət yetirin. Övladınızın gün ərzində meyvə şirəsi, süd və ya atışdırmalık yeməyinə icazə versəniz, yeməyə olan iştahası azalacaq.
3.Uşağın özünü kəşf etməsi üçün vaxt verin. Ac olduğunu gördükdə, bu hissi ona tanıtmaq üçün "bundan sonra belə hiss etdiyin zaman ac olduğunu söyləyə bilərsən" deyin. 
4.Uşağınızın yeni yeməyə alışması üçün dəfələrlə cəhd etməyi lazım ola bilər. Balacalar tez-tez yeni qidalardan ehtiyat edirlər. Kiçik parçaları ağızlarına qoyub sonra geri çıxara bilərlər. Ona görə yeni qidaları sevdikləri qidaların yanında təklif edin.
5. Uşağq hazırladığınız yeməkdən imtina etsə və onun  əvəzinə yeni bir yemək hazırlasanız, uşağı yemək seçməyə daha çox həvəsləndirəcəksiniz.
6. Yeməyi əyləncəli hala gətir. Brokkoli və digər tərəvəzləri onun sevimli sousu ilə təklif edin. Dəyişiklik üçün naharda səhər yeməyini təklif edə, masanı birlikdə hazırlaya, müxtəlif rəngli qidaları doğrayıb ad verə bilərsiniz.
7. Yeməyi uşağınızla hazırlayın. Alış-veriş edərkən, uşağınızdan meyvə, tərəvəz və digər qidaları seçməyinizə kömək etməsini xahiş edin. Evdə uşağınızın tərəvəz yumağa, meyvə yerləşdirməyə, süfrəni düzəltməyə sizə kömək etməyinə icazə verin.
8. Uşağın yeməyini istəmədiyiniz bir şey almayın. Ona yaxşı bir nümunə göstərin. Müxtəlif sağlam qidalar yeyirsinizsə, övladınız da sizi təqlid edəcəkdir. Siz zərərli bir şəkildə qidalanırsınızsa və övladınızdan düzgün qidalanmasını tələb edirsinizsə bu, onda qidalanma ilə əlaqədar ziddiyyətlərə səbəb ola bilər.
9. Yaradıcı olun. Yemək istəmədiyi qidaları şorbaya, salata və ya makarona qarışdırmağa cəhd edə bilərsiniz.
10. Masada elektron cihazlardan istifadə etməyin. Yemək yeyərkən televizoru və digər elektron cihazları bağlayın. Bu, uşağınızın yeməyə yönəlməsinə kömək edəcəkdir. Şirniyyat ilə mükafatlandırmayın! Uşağa mükafat olaraq şirniyyat vermək "şirniyyat ən yaxşı yeməkdir" mesajını verir. Bu, uşağınızın şəkərə olan meyilini artıra bilər. Uşağınızın yemək vərdişləri bir gecədə dəyişməyəcəkdir. Bununla birlikdə, hər gün atdığınız kiçik addımlar sağlam qidalanma prosesini dəstəkləməyə kömək edə bilər. Bunları edərkən uşaqların zövqlərinin hər an  dəyişdiyini unutmayın.